TÜRBE

Arapça 'üstü kubbe ile örtülü mezar'; Farsca'da 'çatısı kubbe biçiminde olan yapı' anlamında olan türbeler, sultanlar, emirler gibi önemli kişiler için yapılmış mezar anıtlarıdır. Türkistan'daki Türklere ait çadır sanatından esinlenerek mimariye uygulanmıştır. İslam öncesinde değişik ölü gömme gelenekleri olmasına karşın ölü önce yıkanır, daha sonra kefen giydirilirdi. Tabuta konan ceset ilkbahar ya da sonbaharda toprağa gömülmek üzere mumyalanarak çadırlarda bekletilirdi. İşte bu gelenek, anıtsal türbe yapılarının doğmasına neden olmuştur. 

İlk örnekleri tuğladan ya da taştan yapılan türbeler, daha sonra sadece kesme taştan yapılmışlardır. Ancak hem taş hem de tuğlanın birlikte kullanıldığı türbeler de çoğunluktadır. Birbirlerinden bağımsız inşa edildikleri gibi cami, medrese kompleksleri içine de inşa edilmişlerdir.

Türbeler genellikle iki katlıdır. Merdivenle inilen alt kat türbenin kaidesini oluşturur. Ölünün mumyalanarak toprağa ya da lahite konulduğu hücre biçimindeki mezar odası burasıdır. Ziyaret ya da ibadet için kullanılan bu odada mihrap nişi olduğu gibi sembolik bir lahit de bulunabilir. Doğu, batı, kuzey yönünde olan gösterişli kapısına tekli ya da karşılıklı merdivenlerle ulaşılır. 

Plan açısından dışta ve içte farklılıklar arzedebilen türbeler,  çokgen, silindirik gövdeli oldukları gibi, kare planlı örnekleri de bulunmaktadır. Ancak kare planlı örnekler, XIII. yüzyıldan sonra görülür. Üst örtüsü iç kısımda kubbe, dışta ise konik veya piramidal çatılıdır. 

Yapının dış yüzeyi , kapısı, pencereleri, saçak ve çatısında oldukça zengin geometrik ve bitkisel süslemeler görülür. 

Kapadokya Bölgesi'ndeki önemli türbeler, Kayseri'de Döner Kümbet, Hunad Hatun Türbesi, Çifte Kümbet; Niğde'de Hüdavent Hatun Türbesi, Ürgüp'te Taşkınpaşa Türbesi ve Altı Kapılı Türbe'dir. 
 

Döner Kümbet

Kayseri'de bulunan Döner Kümbet, 1276 ya da daha sonra yapıldığı sanılmaktadır. Kapı üzerindeki iki satırdan oluşan mermer kitabede Şah Cihan Hatun için yaptırıldığı yazılıdır. Tamamen kesme taştan yapılan türbenin tabanı kare planlı, dış yüzeyi on iki köşeli, iç kısmı ise silindir biçimindedir. Anıtsal bir çadırı andıran Döner Kümbetin çatısı üzeri kabartmalarla süslü konik olarak inşa edilmiştir. 

Portal cephesi üstünde insan başlı, kanatlı iki pars figürü arasında çift başlı kartal kabartması yer alır. Portalin solunda hurma ağacının üstünde çift başlı kartal ve iki tarafında birer arslan sağında ise hurma ağacı kabartması bulunmaktadır.
 

Hunad Hatun Türbesİ

Hunat Hatun Külliyesi içinde, medrese ile caminin arasında 1238 yılında eklenen Türbe, I. Alaaddin Keykubat'ın eşi, II. Keyhüsrev'in annesine aittir.

Türbe'ye medreseye ait bir odanın merdivenlerinden geçilir. Kesme taştan, piramidal başlıklı sekizgen türbe, altı sıra mukarnaslı mermer kaide üzerine oturtulmuştur. Gövdenin her köşesinde sivri konik başlıklı tamamen işlenmiş sütunlar yer alır. Bu tarz köşe sütunları Osmanlı Türbelerinde de kullanılmıştır. Üst kenardaki mukarnaslı saçağın altında yer alan kabartma sülüs yazılı kitabe türbeyi bir kuşak gibi sarmaktadır. Ortada mermer sütuna dayanan altı adet kemerli çift pencerelerin cephesi düz ve süslemesizdir. Ancak, bu yüzeylerin etrafı iki sıra geometrik motiflerden oluşan kemerli bordürlerle çevrilmiş, köşe boşlukları da sivastika motifleri ile doldurularak cephelerde zenginlik kazandırılmıştır. Gerek köşe sütunlarında gerekse cephelerdeki süslemeler birbirinden farklı motifleri içermektedir. 

Türbenin iç kısmı yarım kubbeli, beş sıra mukarnas nişlidir. Beş köşeli mihrabın her yüzü sekizgen yıldızdan oluşan geometrik motiflerle süslenmiştir. İçerdeki üç sandukadan en büyük olanı ve antik dönemin lahit kapağından yapılmış olan Hunat Mahperi Hatun'a aittir. 
 

Hüdavent Hatun Türbesİ

Niğde'de Selçuklu mimarisinin en güzel örneklerinden biri olan Türbe, Selçuklu Sultanı IV. Rükneddin Kılıçarslan'ın kızı Hüdavent Hatun adına -Anadolu'daki İlhanlı egemenliği sırasında-  1312 yılında yaptırılmıştır.

Türbe yaklaşık 80cm. yüksekliğinde sekizgen tabanlı, taban ile gövde arası bir sıra mukarnas sıralı, sekizgen gövdeli ve on altıgen başlıklıdır. 

İki taraflı, üç basamaklı merdivenle ulaşılabilen giriş portali, Türbe'nin doğu cephesindedir. Kapının her iki yanında yer alan üzeri geometrik motiflerle süslü sütun ve başlığı yüksek kabartma olarak yapılmıştır. Aynı tipteki sütunlar gövdenin her köşesinde de yer alır. Üst kısımlarda sekizgen gövde dışa doğru kırıklık yaparak ikiye bölünmüş; böylece sekizgen plan on altıgene dönüştürülmüştür. 
Türbe'de yüksek ve alçak kabartma olarak yapılmış, arslan, çift başlı kartal, karışık varlıklar ve bitkisel motiflerin arasına gizlenmiş insan tasvirleri dikkati çekmektedir. 

Türbedeki dört arslan tasvirinden ikisi güneybatı cephesinde, yüksek kabartmalı, simetrik, arka ayakları üzerine oturur vaziyette; diğer ikisi ise batı cephesinde, alçak kabartmalı, birbirlerinin aksi yönde yürür durumdadır.

Çift başlı kartal kabartması türbenin batı tarafında çatıya geçişi sağlayan tambur kısmındaki kemerli niş içine yapılmıştır. Kanat uçlarının ejder biçiminde olması tipik Selçuklu stili özelliğidir.

Dört karışık varlık ise, ikisi türbenin güneybatı cephesindeki pencere kemerinin üstüne, diğer ikisi ise kuzey cephesindeki pencere üzerine birbirlerine simetrik olarak yerleştirilmiştir. Başları insan gövdeleri ise kuş biçiminde işlenmiştir.

Bu motifler Orta Asya Şaman inançlarına göre yeraltı ve gökyüzü yolculuğunda insanlara refakat eden kuş şeklinde koruyucu yaratıklardır.